“Ik vind het zorgelijk dat het niet meer vanzelfsprekend wordt gevonden dat democratie iets heel anders is dan: de meerderheid bepaalt. Dat is een heel platte opvatting van democratie. Het gaat er ook om hoe je met minderheden omgaat, [….]” [‘Thom de Graaf: Democratie is iets heel anders dan: de meerderheid bepaalt’, interview d. Esther Lammers en Auke van Eijsden, Trouw, 19.12 2024]

Het lijkt zinnig om kritisch te kijken waartoe een democratie in staat is en wat buiten haar macht ligt. Als de heerschappij van het volk, voornamelijk tot uitdrukking komend in directe participatie in wetgevende organen, kan zij niet meer dan meerderheidsbesluiten nemen na uitgebreid onderzoek en beraad.

Als er dan besluiten genomen worden die bijvoorbeeld bepaalde bevolkingsgroepen geen gelijke rechten toekennen of discrimineren, kun je niet zeggen, dat dat ondemocratisch is, hooguit dat het in strijd is met bepaalde historisch gegroeide waarden. Je kunt dat betreuren en besluiten naar een ander land te emigreren. Democratie is, in mijn ogen, in essentie en in de eerste plaats een procedure, waarin elke stem gelijkelijk telt: niet meer en niet minder dan dat.

Zo is het zelfs mogelijk en dat gebeurde bij onze oosterburen in 1933, dat een democratie – in dit geval een zwakke parlementaire variant – op democratische wijze wordt opgeheven en plaats maakt voor een dictatuur voor onbepaalde tijd. Recentelijk zien we dit verschijnsel onder meer in Hongarije. Het is, denk ik, een illusie te denken dat we een politiek stelsel kunnen creëren, dat immuun is tegen het afglijden in een autocratie.

Daar helpen geen grondwettelijke bepalingen of wettelijke instituties tegen. Dat heeft daarentegen alles te maken met een bepaalde mentaliteit onder (delen) van de bevolking. Je zou dat, zoals Cornelius Castoriadis - verwijzend naar de klassieke Griekse taal en cultuur - heel treffend doet, een houding van collectieve hubris (overmoed, zelfoverschatting of onbeschaamdheid) kunnen noemen.

“Er bestaat geen manier om de risico’s van collectieve hubris te elimineren en niemand kan de samenleving behoeden voor dwaasheid of zelfvernietiging. [….] In een democratie kunnen mensen alles doen, maar moeten beseffen dat zij niet alles hoeven te doen. Democratie is het regiem van zelfbeperking;” [‘The Greek Polis and the Creation of Democracy’ in: Cornelius Castoriadis, Philosophy Politics Autonomy, New York & Oxford, 1991, p. 115]