Het Athene na het optreden van Perikles op het einde van de 5e eeuw v. Chr. zou volgens veel commentaren zijn verworden tot een ‘ochlocratia’, een dictatuur van het gepeupel. Ilja Pfeijffer beweert dat ook in zijn recente boek, Alkibiades (2023). Zij plaatsen zich daarmee in de ideologische traditie van Plato, Thoukidides en Aristoteles die vijandig stonden tegenover de democratie in hun stad. Zij geloofden niet in de wijsheid van de massa en het politiek oordeelsvermogen van de gewone Atheense burgers.

De geschiedschrijver Thoukidides zet de generaal en redenaar Perikles op een voetstuk door hem het vermogen toe te schrijven de mannen er keer op keer van te overtuigen om zijn wetsvoorstellen tot wet te promoveren. Hij prees hem, omdat hij de moed had om het volk tegen te spreken. Hij beschouwde de redenaars in de periode erna als ware volksmenners, demagogen in de negatieve betekenis van het woord, die het volk naar de mond praatten als populisten avant la lettre.

Dit beeld wordt echter duidelijk weersproken door een aantal (gezaghebbende) klassieke historici. Uit hun beschrijving van de ontwikkelingen op het einde van de 5e eeuw v. Chr. komt een veel positiever beeld naar voren, van een lerende democratie die zich verdiept en zich probeert weerbaar te maken tegen het ‘populisme’ van de dominante redenaars in de Volksvergadering.

De Atheners hadden een aantal zeer dramatische ervaringen achter de rug. De expeditie tegen het opstandige Sicilie, begonnen in 415, liep uit op een groot drama. Hun vloot werd gedecimeerd en er viel een groot aantal slachtoffers te betreuren. Zij hadden zich laten verleiden voor deze operatie door de demagogische retoriek van Alkibiades. In 411 werden de Atheners het slachtoffer van een olichargische staatsgreep, die enkele maanden duurde en bekend staat als het bewind van ‘de 400’. In 404 was het weer mis en werden de Atheners bezet door Sparta die een aristocratische dictatuur van ‘de 30’ installeerden die ook een aantal maanden duurde.

De Atheners waren zeer gemotiveerd om lering uit deze ervaringen te trekken. Zij besloten om een nieuw wetgevend orgaan in het leven te roepen dat een belangrijk deel van het werk van de Volksvergadering moest overnemen. Zo werden er jurypanels van enkele honderden burgers via loting samengesteld, telkens als de Volkvergadering had besloten dat een wetsvoorstel te  belangrijk was om er zelf over te besluiten en als nomos werd aangemerkt. 

Deze Nomotheten, letterlijk wettenvaststellers (burgers vanaf 30 jaar die de holistische eed hadden gezworen) luisterden naar een burger die een bepaald wetsvoorstel verdedigde en een ander die het bestreed. Deze procedure was ontleend aan de procedure die de al langer bestaande Volksrechtbanken, hanteerden. De Nomotheten bepaalden uiteindelijk, zonder met elkaar in debat te gaan, in een geheime stemming of het voorstel tot wet verheven kon worden.

In de Volksvergadering was de minimumleeftijd 20 jaar en was er een openbare stemming. De Atheners wilden op die manier verhinderen dat zij zich door mooipraters zouden laten verleiden om onbezonnen besluiten te nemen. Besluiten door de Volksvergadering, psefismata werden veelal pas na twee zittingen definitief genomen.

Ook de rol van de Volksrechtbanken, de voorlopers van onze juryrechtspraak, werd uitgebreid en daarmee versterkt. Burgers konden al vanaf ca. 415 via een zogenaamde grafe paranomon procedure wetten ongeldig laten verklaren als zij meenden dat die in strijd met een bestaande wet of ondeugdelijk waren. Het vooronderzoek werd door de Volksvergadering gedaan die onderzocht of het bezwaar ontvankelijk was.

Als dat het geval was, werd een Volksrechtbank bijeengeroepen, die de wet ongeldig kon verklaren en de indiener van het wetsvoorstel kon bestraffen. De Atheners waren namelijk van mening dat hun Volksvergadering niet verantwoordelijk was voor een slechte wet, maar de indiener van het oorspronkelijke wetsvoorstel. Met recht kunnen deze Volksrechtbanken in deze hoedanigheid als de voorlopers van onze constitutionele hoven, beschouwd worden.